Θάνατοι παράλληλοι

Tου Θανου Bερεμη, www.kathimerini.gr
Ο θάνατος του J. D. Salinger, θυμίζει, τουλάχιστον στη δική μου γενιά, εκτός από τη νεότητα της αμφισβήτησης και μια εποχή των ΗΠΑ που παρήλθε ανεπιστρεπτί. Οταν ο ήρωας του κύριου μυθιστορήματος του Salinger που μεταφράστηκε στα ελληνικά, «Φύλακας στη σίκαλη», χαρακτήριζε οτιδήποτε συγκέντρωνε τη γενική αποδοχή με τον απαξιωτικό όρο «κάλπικο», οι Αμερικανοί διανοούμενοι επικροτούσαν. Η εικονοκλαστική αντισυμβατικότητα του Χόλντεν Κόλφιλντ, η οποία σκανδάλιζε πολλούς, αλλά ικανοποιούσε άλλους, αποτελούσε συνοπτική απόρριψη του τρόπου ζωής του μέσου Αμερικανού. Τα στοιχεία που επισημαίνει περιφρονητικά ο επαναστατημένος έφηβος του Salinger είναι το στρατιωτικό κούρεμα, τα ομαδικά πικ νικ, η αποχή από το σεξ πριν από τον γάμο, τα αφελή happy-endings του Χόλιγουντ, το κόψιμο του γρασιδιού και το πλύσιμο του αυτοκινήτου το Σάββατο, μεταξύ άλλων.
Σήμερα η εποχή αυτή φαίνεται μακρινή γιατί η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι πιο απελευθερωμένη από συμβάσεις και η ανοχή για το διαφορετικό, μεγαλύτερη. Ωστόσο, οι Αμερικανοί είναι σήμερα λιγότερο ευαίσθητοι για τον πλησίον και οι διαφορές στο βιοτικό τους επίπεδο πολύ πιο έντονες. Η γενιά της προεδρίας του Φραγκλίνου Ρούσβελτ που είχε βιώσει τις κακουχίες μιας παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης, διέθετε μεγαλύτερη συμπάθεια για τους φτωχούς και κατατρεγμένους. «Τα σταφύλια της οργής» του Τζον Στάινμπεκ (με τη θαυμάσια μεταφορά στην οθόνη από τον μεγάλο Τζον Φορντ) αποτελούν έκφραση εκείνης της ευάλωτης Αμερικής και της κοινωνικής αλληλεγγύης που τη συνόδευε.
Το 1950 οι ΗΠΑ ήταν πλέον η μεταπολεμική υπερδύναμη. Η οικονομία βρισκόταν σε ανοδική πορεία, η μεγαλοψυχία των Αμερικανών εκδηλωνόταν με το Σχέδιο Μάρσαλ προς τους χειμαζόμενους Ευρωπαίους, τα αμερικανικά πανεπιστήμια προετοίμαζαν τις μελλοντικές ηγεσίες του κόσμου και ο μέσος πολίτης είχε κάθε λόγο να καμαρώνει την πλούσια, ισχυρή και μεγαλόψυχη χώρα του.
Ο Salinger εμφανίζεται ακριβώς σε μια Αμερική ευχαριστημένη από τον εαυτό της και μαζί με άλλους συγχρόνους του λογοτέχνες και ποιητές αμφισβητίες, επιχειρεί να τρίψει στη μούρη του μικροαστού τη ματαιότητα του ηθικού και υλικού του πλούτου.
Ο αθυρόστομος έφηβος του «Φύλακα…», Χόλντεν, δεν καταφέρνει παρά να παρασύρει τον αναγνώστη σε μια νοερή φυγή από την τακτοποιημένη ζωή του. Η εικονική αυτή απόδραση ενός εφήβου συνιστά και το μυστικό της επιτυχίας του βιβλίου. Ο γκρεμός όμως που κρύβεται πίσω από το λιβάδι με τη σίκαλη, δεν βρίσκεται στη δεκαετία του 1950, αλλά του 1960. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ υπήρξε το εφιαλτικό ξύπνημα από το αμερικανικό όνειρο του 1950 και ο πραγματικός γκρεμός πίσω από τη σίκαλη. Ο Salinger, σαν τον έφηβο ήρωά του, προτίμησε τη φυγή στην προσωπική μόνωση, η οποία κράτησε ώς το θάνατό του. Μερικά από τα κατοπινά του διηγήματα («From Esme with Love and Squalor») είναι σημαντικότερα ως λογοτεχνικά επιτεύγματα από το αυθάδικο πρώτο του μυθιστόρημα. Θα έλεγα ότι ανήκουν στην κατηγορία των αριστουργημάτων της σύντομης περιγραφής, των Τσέχωφ, O’ Henry και Poe.
Ομως η τέχνη, όπως είπε ο Εγγονόπουλος, μας βοηθάει να πεθάνουμε, για να ζήσουμε χρειαζόμαστε πιο σοφούς οδηγούς. Τέτοιος υπήρξε ο έτερος επιφανής που αποδήμησε σχεδόν ταυτόχρονα με τον Salinger, ο ιστορικός Howard Zinn. Είχα την τύχη να παρακολουθήσω το μάθημά του της πολιτικής θεωρίας που δίδαξε πριν από 47 ακριβώς χρόνια. Ηταν ένας γλυκύτατος άνθρωπος με διδακτικό χάρισμα. Φρόντιζε να φέρνει στο μάθημα διάσημους αμφισβητίες όπως τον φιλόσοφο Herbert Marcuse και την μαύρη ακτιβίστρια Angela Davies. O Zinn πίστευε ότι η πραγματική παιδεία αποκτάται με την αγάπη για τη γνώση και μόνο. Σαν τον σύγχρονο Χόλντεν, κορόιδευε τη βαθμοθηρία ως κίνητρο μάθησης και γι’ αυτό έβαζε με ευκολία μεγάλους βαθμούς. Αντίθετα από τον Salinger, προσπάθησε να διορθώσει τα στραβά της εποχής του. Πρώτα αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των μαύρων και κατόπιν ως επικριτής του πολέμου στο Βιετνάμ. Η πιο πρόσφατη εμπλοκή του ήταν στις διαμαρτυρίες κατά του πολέμου στο Ιράκ. Μαζί με τον Chomsky, έγινε ένας από τους πειστικότερους επικριτές της αιματηρής αυτής περιπέτειας των ΗΠΑ. Το λογοτεχνικό του έργο, αν και ενδιαφέρον («Ο Μαρξ στο Σόχο») δεν συναγωνίζεται το αντίστοιχο του Salinger. Ομως η «Ιστορία του λαού των ΗΠΑ» παρουσιάζει μια οπτική του θέματος που πολύ σπάνια ανακαλύπτουμε στη σχετική βιβλιογραφία. Πρόκειται για την ιστορία των μαζών μάλλον παρά των εξαιρετικών γεγονότων, ειπωμένη με τον γνήσιο ανθρωπισμό που διέκρινε αυτόν τον εξαιρετικό δάσκαλο.
Αν βασιστούμε στις μαρτυρίες του αυτοβιογραφικού βιβλίου της κόρης του, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ως άνθρωπος ο Salinger δεν διέθετε τη μεγαλοψυχία και την καλοσύνη του Zinn. Ηταν βέβαια πολύ μεγαλύτερος συγγραφέας.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του ΕΣΥΠ.